„Pedagog uliczny” / „Wychowawca podwórkowy”

Dzieci ulicy to szczególna grupa ryzyka, która nieodłącznie towarzyszy zurbanizowanym społeczeństwom. Ich wspólną cechą jest to, że zbyt wiele czasu pozostają poza domem bez opieki i kontroli osób dorosłych.

Ulica kształtuje ich pogląd na świat i sposób na życie. Tu narażone są na niebezpieczeństwo i demoralizację. Według szacunków KKWR – na każde sto dzieci w wielu szkolnym w Polsce – pięcioro to dzieci ulicy, które mają dom i rodzinę, ale brak im należytej opieki. Brak pomocy i opieki sprawia, że porzucają naukę w szkole, stają się agresywne, brutalne, piją alkohol, używają narkotyki, uczestniczą w bójkach, kradzieżach, prostytucji. Ich dzieciństwo upływa na szczególnym rodzaju wykolejającej edukacji. Jako dorośli zasilają szeregi bezdomnych, są klientami pomocy społecznej, policji i wymiaru sprawiedliwości, a nade wszystko obciążają negatywnymi doświadczeniami swoją własną rodzinę, tworząc mechanizm błędnego koła.

Niekorzystna prognoza wynika wprawdzie z wielkiego uogólnienia skomplikowanych i powikłanych indywidualnych losów, jednakże do jej postawienia upoważniają nas wyniki krajowych i zagranicznych badań naukowych, analizowanych w kontekście oceny aktywności i skuteczności podejmowanych przez KKWR działań zaradczych.
Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego od ponad 18 lat jest rzecznikiem interesów dzieci ulicy. Z myślą o nich – dążąc do tego, aby wychowywały się we własnych rodzinach – wypracowaliśmy model pomocy środowiskowej, którego centrum znajduje się w ognisku wychowawczym TPD: blisko dziecka, jego rodziny, rówieśników, a także blisko samorządów, które są odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów społecznych na swoim terenie. Uzupełnieniem tego modelu jest, realizowany w zależności od specyfiki problemów i posiadanych środków, pakiet autonomicznych programów edukacyjnych, pedagogicznych i społecznych, wspierających i poszerzających krąg oddziaływań placówki wsparcia dziennego, jaką jest ognisko. Są to: pedagog rodzinny, wychowawca podwórkowy, pedagog uliczny, program dla dzieci, których rodzice odbywają karę pozbawienia wolności, programy edukacyjne dla dzieci wiejskich, rzecznik praw dziecka, programy szkoleniowe zwiększające zasób wiedzy i umiejętności kierowane do osób zajmujących się rozwiązywaniem problemów dzieci ulicy (wychowawców, organizatorów pomocy, samorządów itp.).

Rekomendując opracowany przez KKWR model pomocy dzieciom ulicy do współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Dzieci – powołujemy się na liczne opinie oraz wyniki systematycznie prowadzonych badań ewaluacyjnych, które dowodzą jego skuteczności polegającej na uzyskaniu korzystnych zmian w sytuacji osobistej wielu dzieci, a także zmian w świadomości i postawach osób włączonych w realizację programów.

Prezentowany program jest propozycją autorskiego rozwiązania wypracowanego wspólnie przez KKWR i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci z wykorzystaniem doświadczeń berlińskiej grupy pedagogów ulicznych „GANGWEY”, ale przede wszystkim własnych doświadczeń w realizacji programów: „Wychowawca Podwórkowy” i „Przyjaciel Dzieci Ulicy”. Projekt ma charakter otwarty, może być modyfikowany i dostosowywany do konkretnych realiów środowiskowych, organizacyjnych i możliwości finansowych. Poniżej przedstawiamy model optymalny realizowany w ciągu ostatnich lat na terenie całego kraju.

„Rośnie nowe pokolenie,, nowa wznosi się fala. Idą z wadami i zaletami, dajcie warunki, aby wzrastali lepsi” – napisał Janusz Korczak. Wokół tej myśli sformułowano ważne cele pedagogiki ulicznej/podwórkowej, która rozumiana jest jako praktyczna działalność wychowawcza, mająca spontaniczny i środowiskowy charakter. Pedagogika uliczna, sięgająca w Polsce okresu międzywojennego – we współczesnej edycji jest alternatywą dla zabiegów resocjalizacyjnych niezbędnych w obliczu fali zagrożeń społecznych, jak narkomania, przestępczość, agresja oraz dla następstw destabilizacji rodziny, bezrobocia, ubóstwa i innych.

Egzemplifikacją tego nurtu działań jest zaproponowany przez KKWR program „Bezpieczna ulica”. Jest to projekt pracy profilaktyczno-wychowawczej w środowisku otwartym, zakładający działalność poprzez wykorzystywanie naturalnej aktywności dzieci i młodzieży w bezpośrednich i niesformalizowanych kontaktach z pedagogiem.

Założenia

Ulica i podwórko, rozumiane dosłownie i w przenośni jako otwarte środowisko wychowujące są terenem naturalnej socjalizacji rówieśniczej. Tu kształtują się rówieśnicze więzi, przyjaźnie, normy współżycia społecznego, wyznaczane są cele działania. Podwórkowa socjalizacja jest szkołą zachowań społecznych, które przy braku alternatywnych propozycji pozostają normą na wiele lat. Identyfikacja
z grupą podwórkową, internalizacja jej norm i zachowań kształtuje zarówno negatywne, jak i pozytywne wzorce.

Ulica i podwórko są terenem uwalniania się od powściągliwości. Tu specyficznym żargonem manifestują się podkulturowe zachowania, narastające w szkole i domu frustracje. Są terenem, na którym „medialne dzieci” wcielają się w postacie telewizyjnych i internetowych, często negatywnych, bohaterów. Pozostając poza kontrolą, swą wolność, niezależność, fantazję, odwagę i dorosłość demonstrują w nie zawsze pożądany i akceptowany sposób.

Dzieci z zaburzoną socjalizacją, mające za sobą przykre przeżycia rodzinne, niepowodzenia szkolne i koleżeńskie, z wyraźnym stygmatem podkultury, źle adaptują się w formalnych grupach rówieśniczych. Ich niska samoocena nie sprzyja realizacji ambitnych celów. „Dobrymi” mogą być w grupie podobnych do siebie, ale wówczas ich aktywność przeradza się w agresję, ciekawość, w szukanie mocnych doznań, spryt w poszukiwania łatwych zdobyczy. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że bez pomocy mądrego przewodnika życiowego, osoby znaczącej, bliskiej i godnej zaufania motywacje do aspołecznych zachowań będą się utrwalały.

Większość czynów przestępczych nieletni popełniają w grupach, w czasie i miejscu poza zasięgiem oddziaływania rodziców i szkoły. Terenem swoistej edukacji przestępczej jest ulica/podwórko, a nieletni sprawcy na ogół nie uczestniczą w żadnej zorganizowanej działalności pozalekcyjnej czy pozaszkolnej. Ze względu na komercjalizację instytucji kultury, sportu i rekreacji oraz znaczne niedofinansowanie szkolnych zajęć pozalekcyjnych w najbliższym czasie nie należy się spodziewać radykalnej poprawy i rozwoju środowiskowej infrastruktury niezbędnej do zagospodarowania niekontrolowanych rejonów wolnego czasu.

Cel programu: bezpieczne ulice

Celem ogólnym programu jest:

  • wypracowanie optymalnego, dostosowanego do różnorodnych warunków modelu pracy profilaktyczno-wychowawczej w środowisku otwartym – na ulicy, podwórku, boisku, w parku, ogrodzie jordanowskim i w innych miejscach spotkań młodzieży;
  • zmniejszenie zagrożeń patologią i niedostosowaniem społecznym poprzez stworzenie możliwości udzielania ochrony i różnorodnej pomocy dzieciom i młodzieży pozostającym bez opieki, spędzającym wiele czasu poza domem, w niekontrolowanych obszarach dziecięcej aktywności w rejonie ulicy objętej programem;
  • ożywienie ruchu społecznego i działalności na rzecz „dzieci ulicy” przez włączanie do pracy: asystentów-stażystów (rekrutujących się spośród studentów i absolwentów) i asystentów-wolontariuszy, a także pozyskanie do realizacji zadań wychowania środowiskowego przedstawicieli służb miejskich, policji, pedagogów szkolnych, kuratorów sądowych, innych organizacji pozarządowych, parafii itp.

Treści pracy pedagogów ulicznych i zakres ich działań nawiązują do postulatu zawartego w art. 31 Konwencji o Prawach Dziecka, w myśl którego dziecko ma prawo do uczestnictwa i współudziału w tworzeniu dóbr kulturalnych. Zgodnie z tym artykułem „Państwa, strony uznają prawo dziecka do wypoczynku i czasu wolnego, stosownych do wieku oraz nieskrępowanego uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym”.
Naprzeciw naszym zamiarom wychodzi zwłaszcza dyrektywa zawarta w ust. 2 tego artykułu, która zobowiązuje Państwa, aby „(…) przestrzegały oraz popierały prawo dziecka do wszechstronnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym, sprzyjały tworzeniu właściwych i równych sposobności dla działalności kulturalnej, artystycznej, rekreacyjnej oraz w zakresie wykorzystywania czasu wolnego”.

A zatem łącznie z celami profilaktycznymi, pedagodzy uliczni, wykorzystując wartości i możliwości, jakie tkwią w prawidłowo zorganizowanym czasie wolnym, kulturze, rozrywce i zabawie, stwarzają dzieciom warunki do realizowania jednego z ich podstawowych praw. Istotą pracy pedagogów ulicznych jest to, że w naturalny sposób dokonuje się nieodzowne dla wychowania zbliżenie świata dzieci i dorosłych na gruncie wspólnego działania, zabawy i rozrywki, poprzez udział w życiu najbliższego środowiska.

Sposób realizacji

W ramach realizacji programu zatrudnia się „Wychowawcę Podwórkowego” i „Pedagoga Ulicznego”, którzy pracują w jednym rejonie (na jednej ulicy), współpracują ze sobą, wymieniają informacje, uzupełniają się, organizują wspólne przedsięwzięcia, jednak realizują komplementarne, ale odrębne programy.

Wychowawca podwórkowy pracuje w środowisku otwartym, w stałym miejscu spotkań grup młodzieży. Zadania swe realizuje przy pomocy ustrukturalizowanego zespołu, stanowiącego społeczność wychowawczą. Jest łącznikiem pomiędzy ogniskiem lub inną placówką wsparcia dziennego a podwórkowymi rówieśnikami. Jest profesjonalnie przygotowany do swoich zadań, a w szczególności:

  • posiada umiejętność organizowania i kierowania małymi grupami społecznymi;
  • potrafi organizować zajęcia: sportowe i rekreacyjne, muzyczne, plastyczne;
    albo inne, rozwijające zainteresowania i zdolności dzieci i młodzieży, dające możliwość poczucia sukcesu, przeżycia przygody;
  • posiada wiedzę i umiejętności pedagogiczne.

Wychowawca podwórkowy wraz z zespołem (asystenci i łącznik) stanowią społeczność wychowawczą, wspólnie planują i realizują przyjęte zadania, włączając w tę działalność dzieci z grupy podwórkowej organizowanej w trakcie zajęć. Grupa ma charakter spontaniczny, a uczestnictwo w niej jest dobrowolne. Dzieci z podwórka uczestniczą w wybranych przez siebie zajęciach oraz imprezach prowadzonych wspólnie z ogniskiem (albo inną placówką wsparcia dziennego) oraz, w miarę potrzeby, korzystają z dożywiania organizowanego przez tę placówkę.

Grupa podwórkowa posiada stałe miejsca i czas spotkań. Do zadań wychowawcy podwórkowego należy ponadto:

  1. Poznanie środowiska lokalnego (rejonu działania), ustalenie potrzeb i możliwości działania;
  2. Nawiązywanie kontaktów z dziećmi, proponowanie wspólnych zajęć, rozrywki, rozwijanie wspólnych pomysłów, zachęcanie dzieci do podejmowania wspólnej pracy np.: urządzanie placu zabaw, boiska, lodowiska itp.);
  3. Integracja wokół osiągania celów grupy;
  4. Modyfikacja niepożądanych zachowań, łagodzenie i eliminowanie konfliktów wewnątrzgrupowych, podejmowanie pracy z dziećmi agresywnymi;
  5. Animowanie działalności dziecięcych i młodzieżowych grup samowychowawczych;
  6. Organizowanie imprez lokalnych, zgodnie z kierunkiem działania wychowawcy podwórkowego np.: rozgrywek sportowych, wystaw prac dziecięcych, występów artystycznych, happeningów, kampanii, rajdów turystycznych, wycieczek itp. Włączanie do tych działań rodziców i kolegów dziecka, z którymi pracuje wychowawca podwórkowy;
  7. Integrowanie środowiska lokalnego; animowanie aktywności społecznej i kulturalnej;
  8. Przeciwdziałanie niektórym zagrożeniom np. ekologicznym – promowanie rozwoju infrastruktury przyjaznej mieszkańcom;
  9. Tworzenie wokół realizacji zadań koalicji profilaktyczno-wychowawczej spośród różnych środowiskowych / lokalnych placówek, instytucji, organizacji, osób znaczących, wolontariuszy.

Główne zadania wychowawcy podwórkowego realizowane są w trzech wzajemnie przenikających się płaszczyznach:

  • bezpośredniego oddziaływania wychowawczego,
  • socjotechniki wewnątrzgrupowej,
  • lobbingu środowiskowego.

Zadania pedagoga ulicznego

Pedagog uliczny obejmuje działalnością, stosownie do potrzeb środowiska, rejon ustalony w programie. Pracuje w czasie dostosowanym do faktycznych potrzeb. Czas i miejsce realizacji programu ustalone są wspólnie z wychowawcą podwórkowym. Organizuje własną pracę samodzielnie i odpowiada za dobór metod i form realizacji zadań. Nie zastępuje innych osób ani instytucji działających na rzecz utrzymania porządku publicznego, opieki nad dzieckiem, pomocy dzieciom i rodzinie.

Pedagodzy uliczni spełniają trzy uzupełniające się funkcje:

  • są rzecznikami interesów i praw dzieci i młodzieży, którym pomagają,
  • podejmują interwencję w sytuacji, gdy stwierdzą, że dziecko jest krzywdzone,
  • wpływają na zmianę zachowań podopiecznych; przez bliskie, bezpośrednie kontakty z dziećmi, dzięki wychowawczym, kulturotwórczym i korygującym działaniom dążą do wzmacniania pozytywnych nastawień, rozwoju aspiracji życiowych i pokazania możliwości ich realizacji w integracji i współdziałaniu ze środowiskiem.

Założone cele realizują w szczególności poprzez:

  • doradzanie,
  • wzbudzanie motywacji do korzystania z pomocy osób i instytucji, pomaganie w nawiązaniu kontaktu z odpowiednimi osobami i instytucjami,
  • stymulowanie pożądanych zachowań,
  • rozbudzanie pożytecznych zainteresowań i wskazywanie możliwości realizacji zamierzeń, wspieranie w sytuacjach kryzysowych.

Pedagog uliczny stara się zaprzyjaźnić i zachęcić do współpracy dzieci rozpoznane przez siebie jako potrzebujące pomocy lub wskazane przez inne służby. W kontakcie z dzieckiem:

  • działa dla jego dobra i w jego interesie,
  • udziela pomocy z respektowaniem praw innych osób i instytucji,
  • przestrzega tajemnicy powierzonych przez podopiecznych informacji.

Uzyskiwane efekty

Stała pedagogiczna ingerencja w miejscach szczególnie zagrożonych wpływa na:

  1.  Zmniejszenie i złagodzenie występowania drastycznych zachowań z udziałem małoletnich;
  2. Poprawę bezpieczeństwa przechodniów i osób częściej przebywających w rejonie działania pedagogów;
  3. Poprawę sytuacji osobistej i szkolnej dzieci objętych programem;
  4. Zmniejszenie ingerencji służb porządkowych i wymiaru sprawiedliwości w sprawy dzieci mieszkających w rejonie działania pedagogów ulicznych;
  5. Utrwalenie, dzięki współpracy różnych służb, osiągniętych wyników.

W konkretnych przypadkach systematyczna praca pedagogiczna przyczyniła się do poprawy umiejętności samodzielnego radzenia sobie z problemami rodzinnymi i życiowymi oraz do zwiększenia umiejętności korzystania z pomocy różnych instytucji pomocowych;
Ponadto każda edycja i modyfikacja programu tworzy możliwość:

  • dalszego doskonalenia modelu środowiskowego pracownika pedagogicznego;
  • ustalenia typowych dla danego środowiska problemów i sposobów ich rozwiązywania;
  • zwiększenia zainteresowania programem ze strony władz samorządowych.

Źródłem podbudowy teoretycznej naszej idei są prace wybitnych pedagogów społecznych, praktyczne doświadczenia Kazimierza Lisieckiego, a także środowiskowych ognisk wychowawczych, działających od 1989 r. w systemie profilaktyczno-wychowawczym KKWR.

Skrócona wersja artykułu opublikowana została z okazji 20-lecia działalności KKWR w „Naszym ANIMATORZE”, nr 2008/3-4. Pełna wersja dostępna jest w publikacji książkowej „Dajmy dzieciom szansę. 15 lat Krajowego Komitetu Wychowania Resocjalizującego”.

Program w liczbach

W celu poszukiwania możliwości ograniczenia zagrożeń oraz udzielenia wsparcia i pomocy dzieciom zaniedbanym, pozostającym bez opieki, dla których ulica jest miejscem najważniejszych doświadczeń życiowych, destrukcyjnej zabawy i niepożądanych kontaktów – Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego zatrudnił pilotażowo (od grudnia ‘96 do czerwca ‘97) – pięciu pedagogów ulicznych, zwanych „Przyjaciółmi Dzieci Ulicy”, którzy realizowali środowiskowy program KKWR-u.

Pedagodzy uliczni objęli swą działalnością rejony miasta, w których gromadzą się zaniedbane dzieci. Nie zastępując innych instytucji, ani osób odpowiedzialnych za utrzymanie porządku publicznego, opieki nad dzieckiem, ani pomocy socjalnej, pracowali w bezpośrednim kontakcie z dzieckiem, dla jego dobra i w jego interesie. W ramach realizacji programu pilotażowego „Przyjaciele Dzieci Ulicy” pracujący w wymiarze co najmniej 12 godzin tygodniowo nawiązali kontakt łącznie z około 420 dziećmi w wieku od 3 do 20 lat, przebywającymi na ulicach, w bramach, klatkach schodowych oraz w okolicy pubów, dworców i w innych miejscach oraz uczestniczyli w rozwiązywaniu problemów tych dzieci. Formy kontaktów były
różnorodne: jednorazowe rozmowy, systematyczne spotkania indywidualne, spotkania grupowe, wspólne wyjścia na imprezy sportowe, kulturalne, do kina itp. „Przyjaciele (…)” udzielali dzieciom pomocy w rozwiązywaniu problemów szkolnych, osobistych, związanych z pracą, w związku z wejściem w kolizję z prawem, z używaniem alkoholu i innych środków odurzających, z organizacją czasu wolnego i wypoczynku wakacyjnego, z rozwojem zainteresowań, dożywianiem, zaopatrzeniem w odzież, a także w sprawach mieszkaniowych.

Program, z różnorodnym nasileniem, kontynuowano w latach następnych na terenie Warszawy i województwa mazowieckiego.
Środki na działalność pedagogów ulicznych pochodziły z różnych źródeł, m.in. z Ministerstwa Edukacji Narodowej, dzielnicy Warszawa-Południe, Urzędu m.st.Warszawy, Europejskiego Funduszu PHARE, a ostatnio w 2008 roku z Funduszu Inicjatyw Obywatelskich.

Na przestrzeni lat 1996–2008 KKWR zatrudniał 80 pedagogów ulicznych, którzy podjęli pracę z 3912 podopiecznymi.
Równolegle, w okresie od 1997 do 2005 pracowało 318 wychowawców podwórkowych, którzy otoczyli opieką 8502 dzieci w wieku od 8 do 18 lat.
Znaczy to, że programy pedagogiczne, realizowane przez KKWR w środowisku otwartym, na ulicy czy podwórku, skupiały łącznie 398 pedagogów zajmujących się 12414 dziećmi.

Podziel się